De ‘grote bieb’ in Rotterdam: Let’s Talk Chess!

De Centrale Bibliotheek van Rotterdam, ofwel de ‘grote bieb’, was ooit een plek waar je enkel en alleen naar toe ging om boeken te lenen, dan wel retour te brengen. Die tijden zijn veranderd. Met dagelijks tentoonstellingen, lezingen en culturele activiteiten en ieder jaar circa drie miljoen bezoekers, is de grote bieb de drukst bezochte culturele instelling van Rotterdam. Iedereen is welkom: jong en oud, lid of geen lid, wel of geen dak boven je hoofd. Tegenwoordig ga je naar de bieb om er te blijven. Daarmee is de grote bieb een belangrijke ontmoetingsplaats in de stad geworden. Bijvoorbeeld tijdens een partijtje schaak. In deze blog: schaken in de grote bieb.

Let’s talk chess
Terwijl het buiten regent dat het giet, spelen Ivan (75) en zijn maat een partijtje schaak op het levensgrote schaakbord in de entreehal van de bibliotheek. Op de bankjes rondom het schaakbord zitten de andere spelers geduldig op hun beurt te wachten, de blikken strak op het spel gericht. Ze krijgen gezelschap van nieuwsgierige toeschouwers en schaakliefhebbers. Naarmate het spel vordert verplaatsen de stukken zich steeds sneller over het bord. Ivan’s tegenstander schuift zijn Koning nog wat heen en weer, maar eindigt uiteindelijk toch schaakmat. Zonder er verder nog woorden aan vuil te maken, staat het volgende tweetal op en worden de stukken terug in de startpositie gezet. Woorden lijken hier overbodig te zijn. De schakers, voornamelijk, -of eigenlijk alleen maar-, mannen spreken talen die ik niet thuis kan brengen. Vaak kunnen de heren elkaar nauwelijks verstaan, maar niemand die zich daar druk om maakt. Let’s talk chess!

Ik raak in gesprek met Peter. Peter werkt sinds een paar maanden als beveiligingsman in de bibliotheek. Hij houdt het schaakbord goed in de gaten. “Je ziet hier eigenlijk elke dag dezelfde mensen, voornamelijk mannen”, vertelt hij. “De meesten van hen zijn hier vanaf openingstijd tot sluitingstijd. Anderen komen pas rond het middaguur, maar blijven tot laat.” Peter lacht. “Tja, ik zou er na een tijdje wel genoeg van hebben, maar deze jongens houden het goed vol!”

Schaken op de stoep
Ivan is inmiddels naast me op het bankje komen zitten. Hij haalt zijn zakje met boterhammen tevoorschijn en in moeizaam Nederlands begint hij een gesprek. Wat ben ik aan het lezen? Ik laat hem het boek zien dat ik voor de vorm op mijn schoot heb liggen. Eigenlijk was ik aan het spioneren, beken ik. Ivan wil alles van me weten. Wat doe ik voor werk? Woon ik ook in Rotterdam? Getrouwd? Kinderen? Is die ring wel een echte diamant? Leven mijn ouders eigenlijk nog? En ik ben toch niet boos dat hij met me praat? Ik begrijp dat hij bedoelt te vragen of ik het vervelend vind dat hij een gesprek met me aanknoopt en snel schud ik van nee. Ivan komt uit Bosnië en heeft het grootste deel van zijn leven in het leger gezeten. Eind jaren ’90 kwam hij naar Rotterdam en sindsdien woont hij in Crooswijk. De grote bieb is inmiddels zijn tweede thuis. Ivan is één van de mannen waar Peter het over had: hij komt hier namelijk al jaren. Dag in, dag uit. Schaken kan hij dan ook als de beste. Ivan klopt zichzelf triomfantelijk op de borst en begint te lachen. Dan vervolgt hij op serieuzere toon: “Toen ik klein was, een jaar of 11 denk ik, moest ik elke dag met de trein naar school. Heen en terug. Daar, in die trein, elke dag weer, heb ik leren schaken.” Ivan keert even in zichzelf bij de herinnering. “En dan kwamen we bij onze halte, maar was het spel nog niet uitgespeeld. Dan gingen we op het perron gewoon verder. Gewoon op de stoep!”

Met Ivan aan mijn kant ontdek ik dat de meeste mannen op en rondom het schaakspel uit Bosnië komen. In veel Bosnische families speelde schaak een cruciale rol in het dagelijks sociaal leven. Ivan: “De mannen zaten de hele nacht te schaken, zelfs als de kinderen en vrouwen allang naar bed waren. Schaken, schaken, schaken!” Hij grijnst ondeugend. “Dan kwamen de vrouwen ’s morgens uit bed, …en zagen die mannen daar nog steeds schaken!.”

Altijd boos
“Ssssssht! Sssht!!” De man op het bankje tegenover ons begint woeste gebaren te maken. Ivan haalt zijn schouders op. “Aah hij daar, Servisch! Die is altijd boos!”, verklaart hij het gedrag van de brombeer. “Hij heeft zijn hele familie verloren in de oorlog. Allemaal dood.” Ik laat het even bezinken. Ik geloof dat ik ook boos zou zijn. Ivan maakt een wegwuif gebaar naar de Serviër en roept daar iets bij dat ik niet kan verstaan. “Wat zei je nu tegen hem?”, vraag ik daarom. Ivan begint weer hartelijk te lachen en mompelt iets over ‘vergeten’ en ‘nationalistisch’.

Het tafereel rondom het schaakspel doet gemoedelijk aan, maar hier schuilt misschien wel een hoop pijn, concludeer ik. De meeste mannen zijn gevlucht voor de burgeroorlog in Bosnië, die tussen 1992 en 1995 woedde na het uiteenvallen van Joegoslavië, en zijn zodoende in Nederland terechtgekomen. Nog altijd wensen veel van de Servische Bosniërs onafhankelijkheid van hun gebied in Bosnië-Herzegovina en aansluiting bij Servië. Veel van hen zijn volgens Ivan ‘altijd boos’. Schaken lijkt voor deze mensen een uitlaatklep en gelijktijdig een afleiding van alle zorgen en pijn. Het spel vereist scherpe aandacht en concentratie. Tijdens het schaken kun je simpelweg alleen maar met het spel bezig zijn.

“Aanraken is zetten, en loslaten is gezet”
Er schuift een Nederlandse man aan. Laten we hem Nico noemen, want ik heb zijn echte naam niet gevraagd. In een versleten boodschappenkarretje vervoert hij zijn hele hebben en houwen. Het meisje naast hem schuift ongemakkelijk heen en weer en staat uiteindelijk toch maar op. Nico lijkt het niet te merken, of het deert hem niet. Met één hand houdt hij zijn karretje stevig vast en de andere hand omklemt zijn lange baard. Hij houdt zijn blik op het bord gericht en knikt erbij alsof hij het spel doorgrond heeft. Meespelen? Hij kijkt wel uit. De laatste keer dat Nico meespeelde raakte hij verwikkeld in een hevige ruzie. Peter kan zich deze consternatie nog levendig voor de geest halen. “Nico wil de officiële regels van het spel volgen. Aanraken is zetten, en loslaten is gezet, vindt hij. De andere schakers nemen het vaak niet zo nauw met die regels.” Sindsdien is Nico alleen nog toeschouwer.

Rivaliteit en emotionele waarde
Meestal gaat het schaakgebeuren er gemoedelijk aan toe, maar af en toe moet de beveiliging ingrijpen. Eén van de regels is dat er niet om geld gespeeld mag worden. Daar wordt streng op toegezien. Peter: “In principe is iedereen welkom in de bibliotheek en daarmee bij het schaakspel. Mits ze zich weten te gedragen. Af en toe raakt het allemaal een beetje verhit en worden die mannen luidruchtig. Dan smijten ze die stukken echt neer, vliegt er ineens een Paard door de hal”, vertelt Peter. Later krijg ik ook nog een verhaal te horen over rivalen die schaakstukken voor elkaar verstopten, zodat de rivaal de volgende dag niet aan het spel kan beginnen.

Dat het schaakbord in de grote bieb emotionele waarde heeft, bewijst het verhaal van Harry Hoek, organisator en inrichter van de tentoonstellingen in de Centrale Bibliotheek van Rotterdam. Hij ontwierp al in 1996 een Rotterdams schaakspel, met de Zwaan als Koningin, de Euromast als Koning en de Kubuswoningen als pionnen. Met steun van de Gemeente Rotterdam en het Schaakmuseum bracht hij in 2005 een abstracte versie van zijn schaakspel in tafelmodel en XL-versie op de markt. De XL-versie werd in de hal van de grote bieb geplaatst, ter vervanging van het oude schaakspel. Prachtig, vond Harry, maar de gevestigde schakers konden er maar moeilijk aan wennen. Boze brieven en klachten werden bij de directie gedeponeerd, waaruit bleek dat de spelers niet met het nieuwe spel uit de voeten konden. De boodschap was duidelijk: wij willen ons oude bord terug. Na een jaar gaf de organisatie zich gewonnen en vandaag de dag spelen de schakers weer op hun oude bord.

Prima, vinden de schakers. Het ‘oude’ bord bestaat uit losliggende zwarte en witte vlakken met eenvoudige schaakstukken. De vlakken zijn wat verschoven. “Die moeten ze eigenlijk weer recht leggen”, vindt Ivan. Verder lijkt het hem allemaal niet te deren. Of je elkaar nou wel of niet kunt verstaan, …of je nu Bosniak, Kroaat of Serviër bent. Let’s talk chess!